ھەكىم ئىزى

  بىريگخام ۋە ئاياللار دوختۇرخانىسىدىكى تەتقىقاتچىلار تەرىپىدىن ئېلىپ بېرىلغان بىر تەتقىقاتتا ئۈچەي، ئەمچەك،قىزىلئۆڭگەچ، بۆرەك، جىگەر ۋە ئاشقازان ئاستى بېزى قاتارلىق بىرمۇنچە راك تۈرلىرىنىڭ 50 ياشنىڭ ئاستىدىكى كىشلەر ئارىسىدا ئىنساننى ھەيران قالدۇرىدىغان دەرىجىدە ئېشىۋاتقانلىقى ئوتتۇرىغا چىقتى ( Nature Reviews Clinical Oncology  ).  كۈنىمىزدە راك كېسەللىكلىرىنىڭ كۆرۈلۈش نىسبىتى ئاتا- بوۋىلىرىمىز ياشىغان « كونا» دەۋرلەرگە قارىغاندا كۈنسېرى  كۆپىيىۋاتقان بولسىمۇ، ئەمما 60 ياشتىن ئاشقان قېرىلاردا  كۆپ كۆرۈلىدىغان كېسەللىك بولغاچقا، بىلىم دۇنياسى بۇنىڭ سەۋەبىنى ئىنسانلارنىڭ ئۆمرىنىڭ ئۇزارغانلىقى تۈپەيلىدىن دەپ قاراپ « يېڭى »  دەۋرنىڭ ئىنسانلارغا ئېلىپ كەلگەن پايدىلىرىنى ھاردىم- تالدىم دېمەي، داڭلاشتىن توختاپ قالمىدى. ئەمما راكنىڭ 50-40 تىن ئىبارەت بالدۇر ياشلاردا كۆرۈلۈشىگە باشلىشى نۇرغۇن ئىنسانلارنى ئەپسۇسلاندۇردى ۋە راكنىڭ پەيدا بولۇش سەۋەبى ئۈستىدە ئويلاندۇرۇشقا باشلىدى. ئەسلىدە راك 90- يىللاردىن بۇيان دۇنيا مىقياسىدا ئاۋۇشقا باشلىغان بولۇپ، خۇددى يۇقۇملۇق كېسەللىكتەك دۇنيانىڭ ھەممە ت

  بىزلەرنىڭ راك ئىبارىسى بىلەن تۇنجى تونۇشىشى ھەرھالدا « مەڭگۈلۈك مۇھەببەت » فىلىمىدىكى خەمىت بايۋەتچى ئايالى رۇخسارىنىڭ راك كېسىلىگە گىرىپتار بولغانلىقىنى ئاڭلىغان چاغدىكى ئۇ ئېچىنىشلىق ۋاقىراشلىرى بىلەن باشلىغان بولۇشى مۇمكىن. شۇ چاغدا فىلىمنىڭ تىراگېدىيەسىنىڭ تەسىرىدە ئازابلانغان گۈدەك قەلبىم بىلەن دادامدىن « راك ساقايمامدۇ ؟ » دەپ سورغانلىقىم غىل- پال ئېسىمدە. ئۇ كۈندىن باشلاپ دوختۇرلۇق ھاياتىمدا نۇرغۇنلىغان  «خەمىت» بايۋەتچىلەرنىڭ كۆز ياشلىرىغا، نۇرغۇن رۇخسارىلارنىڭ ۋاپاتىغا شاھىت بولدۇم. ئېكرانلاردىن كۆرگەن ئۇ فىلىمنىڭ ئوخشىشىنى ھەققىي تۇرمۇشتا كۆرۈش ئىنساننى تېخىمۇ ئازابلايتتى. مەزمۇنى ئوخشاش، نەتىجىسى ئوخشاش، پەقەت پېرسوناژلار پەرقلىق ئىدى. راك   ( Cancer )  ئۆسمە كېسەللىكلەرنىڭ ئىچىدىكى يامان سۈپەتلىك ئۆسمىلەرنى كۆرسىتىدىغان بولۇپ، گەرچە بۇ كېسەللىكنىڭ دىئاگنوزى ۋە داۋالىشى جەھەتتە نۇرغۇن بۆسۈش خارەكتېرلىك ئىلگىرىلەشلەر قولغا كەلتۈرۈلگەن بولسىمۇ، ئەمما راك يەنىلا دۇنيا بويىچە ئىنسانلارنىڭ جېنغا زامان بولىۋاتقان كېسەللەرنىڭ ئەڭ ئالدىدا كەلمەكتە. دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتنىڭ سانل

  ئۆزگىرىش تەبىئەتنىڭ قانۇنىيىتى، زاماننىڭ ئېھتىياجى، شۇنداقلا ئىنساننىڭ قابىلىيىتىدۇر. ئىنسان دۇنيادىكى پۈتۈن ئۆزگىرىشلەرنىڭ بىناكارى بولۇپ، ھەم تەبىئەتنى ئۆزگەرتىشكە ھەم ئۆزنى ئۆزگەرتىشكە قادىر قىلىپ يارىتىلغان.  ئىنسان بولۇش سۈپىتىمىز بىلەن بىز ۋۇجۇدقا چىقارغان بۇ ئۆزگىرىشلەر دەل ھايات ئىمتىھانىمىزنىڭ جاۋابى بولۇپ، بۇ جاۋابنىڭ توغرا - خاتالىقى ھايات سائادىتىمىزنى ، تۇرمۇش خۇشاللىقىمىزنى بەلگىلەيدۇ. مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، بىزنىڭ ھاياتقا تۇتقان پوزىتسىيەمىز، تۇرمۇش قاراشلىرىمىز، ساغلاملىققا بولغان تونۇشىمىز ۋە يېمەك - ئىچمەك ئادىتىمىزدىكى ئۆزگىرىشلەر بىزنىڭ ئىجتىمائىي، روھى ۋە بەدەن ساغلاملىقىمىزغا تەسىر كۆرسىتىپ، بىزنىڭ ساغلام ۋەياكى بىمار بولۇشىمىزنى بەلگىلەيدۇ. ئىنسان تۇغۇلۇشىدىن كېيىنلا بۇ ئۆزگىرىش جەريانى باشلايدىغان بولۇپ ، ئىنسان يا ئۆزگىرىپ ساغلام بولىدۇ، يا ئۆزگىرىپ بىتاپ بولىدۇ. ياكى ئۆزگىرىپ ھەققىي ئىنسانلىقىنى ساق لاپ قالىدۇ ۋەياكى ئۆزگىرىپ ھايۋان بولىدۇ. يۇقىرىدىكىلەردىن ھېس قىلىشقا بولىدىكى ئۆزگىرىش ئىككى خىل بولىدۇ: بىرى مۇسبەت  ئۆزگىرىش، يەنە بىرى مەنپىي ئۆزگىرىش.

  1950 - يىللاردا مېدىتسىنا دۇنياسى دا ئوتتۇرىغا قويۇلغان تويۇنغان ياغلارنىڭ يۈرەك كېسىلىگە سەۋەپ بولىدىغانلىقىدىن ئىبارەت بۇ " ئىلمىي" تەتقىقات نەتىجىسى بىلەن ئىنسانلارنىڭ يېمەك- ئىچمەك ئادىتىدە ئاسمان- زېمىن ئۆزگىرىشلەر مەيدانغا ئېلىپ كەلدى. ئەجدادىمىزنىڭ ياغ چايناپ ئېرىق چاپقان، دۈمبە جىگەر يەپ مادار تاپقان، تويۇنمۇش ياغ سىيالىرى بىلەن ئۇزۇن ئۆمۈر چولپان داستانىنى يازغاندەك پولاتتەك پاكىت، كۆز بىلەن كۆرۈنىدىغان ئەمەلىيەت ئالدىمىزدا تۇرسىمۇ ئىزچىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان، زامانىۋى مېدىتسىنا بىلەن كۆزى قاماشقان، داۋالاش رەھبەرلىرى بىلەن ئەقلىنى كىراغا بەرگەن دوختۇر- تېۋىپلارنىڭ ھەدەپ بۇ ئېقىمغا ماي قاچىلىشى ، تەشۋىقاتلارغا ئاۋاز قوشۇشى بىلەن خەلق  يۈرەك كېسىلىدىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن قاتتىق ياغلاردىن سۇيۇق ئۆسۈملۈك ياغلىرىغا ، گۆش- ياغلاردىن شېكەر- تاتلىقلارغا يۈزلەندى. نەتىجىدە ئىنسانلار سۇيۇقلىشىپ، ساغلاملىقى چاپلىشىپ ي ۈرەك كېسەللىكلەرى   تېخىمۇ ئاۋۇشقا، ياغدىن قېچىپ بەللىرى ياغ باغلاشقا باشلىدى. ئۇنىڭدىن كېيىن قاندىكى ماينى چۈشۈرىدىغان دورىلار ساغلاملىقنىڭ قوغدىغۇچىسى سۈپىتىدە رامب

  يىللار يىللارنى قوغلاپ، پەسىللەر زىمىنلارنى يوقلاپ، بۇ كەڭ تەبىئەت دەستۇرخانىدا بىز ئىنسانلار ئۈچۈن زامانغا ماس، مىزاجقا خاس نازۇ - نېمەتلەرنى سۇنماقتا ئىدى. تەبىئەتنىڭ مېھماندوسلىقى بىزنى شاد قىلسا، بەرگەن خاسىيەتلىك ئوزۇقلار بەدىنىمىزگە كۈچ، روھىمىزغا شىپا بولماقتا ئىدى. ئەمما بۇ مېھماندارچىلىقتىن مەس بولۇپ ھوشىنى يوقاتقان ئىنسان نەپسى، بۇ نازۇ - نېمەتلەردىن بىھۇش بولغان ئىنسان ئەقلى بۇلارنىڭ ھەرۋاقىت يېنىدا بولىشىنى ئۈمىت قىلدى. پەسىللەرنىڭ ئاغزىدىكى ئۇ شىرىن لەززەتلەرنى ئاخىرلاشتۇرۇشىغا چىداپ تۇرالمىدى.  پەسىل دېمىدى، ۋاقىت- سائەت دېمىدى،  تەبىئەتنىڭ تەبىئي چاقىرىقىنى چۆرۈپ تاشلاپ، پەسىللەرنىڭ ئوزۇقلارغا بەرگەن خاسىيىتى ۋە بەركىتىگە قۇلاق سالماي، ناپاك نىيەت ۋە ئىدىيە بىلەن ، ناتەبىئىي ئۇسۇل - چارىلەر بىلەن ھەر پەسىلگە باپ سەي- كۆكتات، مېۋە - چىۋە بەرپا قىلىشقا باشلىدى. بۇنىڭ ئىسمىنى تەرەققىياتمۇ دېسەك ، ئىسلاھات مۇ دېسەك بىلمىدىم، ئەمما بۇنىڭ بىلەن نەچچە مىڭ يىللىق ئەجدادلىرىمىزنىڭ تۇرمۇش پىچىمى، يېمەك- ئىچمەك ئەندىزىسىگە يات، تەبىئەتنىڭ قانۇنىغا زىت، بۇلارنىڭ نەتىجىسى سۈپتىدە