ھەكىم ئىزى

  يېتىملىك ھاياتنىڭ ئېغىر سىنىقى، قەيەردە يېتىمنىڭ كۈلكە- چاقچىقى؟ ياقمىساڭ يېتىمغا مۇھەببەت چىرىقى، زۇلمەتتە دۇنيانىڭ  قالمايدۇ  زوقى. يېتىملىك پەقەت يېتىمنىڭ ئېغىر ھايات سىنىقى بولۇپلا قالماستىن، ئۇ ۋىجدان، ئەخلاق ئۇنسۇرلىرى بىلەن مەۋجۇت بولۇپ تۇرالايدىغان ئىنسانلىقنىڭ ئەڭ مۇھىم ئىمتىھانلىرىدىن بىرسىدۇر. شۇتاپتىكى ئېچىنارلىق ھەقىقەت شۇكى ئىنسانلىق بۇ ئىمتىھاندىن ئۆتەلمەي قالدۇق بولاپ قالغان بولسا، يېتىملەر ئاچلىقتىن ، يوقسۇللۇقتىن ۋە كېسەللىكلەردىن ھەققىي يېتىم ئوغلاققا ، دۇنيا بولسا سۆيگۈ - مۇھەببەت، ئەخلاق - پەزىلەتتىن يوقسۇل بوش ۋە كونا ساندۇققا ئايلىنىپ قالماقتا. ئەقلى بالاغەتكە يەتمىگەن ئۆسمۈر بالىلارنىڭ ئىچىدە ئاتا - ئانىسىدىن بىرسى ۋەياكى ھەر ئىككىسى ئۆلۈپ كەتكەن ، يوقاپ كەتكەن، تاشلاپ كەتكەنلەر يېتىم ھېسابلىنىدىغان بولۇپ،  بىرلەشكەن دۆلەتلەر بالىلار فوندى ( United Nations Children's Fund - UN i CEF ) نىڭ دوكلاتىغا ئاساسلانغاندا دۇنيا مىقياسىدا 150 مىليون يېتىم بار بولۇپ ، ئافرىقىدىكى ھەر ئون بالىنىڭ بىرسى يېتىم بولۇش بىلەن دۇنيادا ئەڭ كۆپ يېتىم ...

  ئاچچىقلىنىش ئىنساننىڭ نورمال تۇيغۇ - ھىسىياتلىرىدىن بىرى بولۇپ، ئىنساننىڭ بۇ ھاياتتا ئاچچىقلانماي ياشىشى، بولۇپمۇ بۈگۈنكىدەك تۇرمۇشنىڭ بېسىمى، بىگۇناھ بەندىلەرنىڭ كۆز يېشى، ئەقىلىسز ۋە ئەخلاقسىز ئادەملەر ھەر تەرەپنى قاپلىغان بىر دەۋردە ئاچچىقلانماي- غەزەپلەنمەي خوشال - خۇرام ياشاش، ساغلام ھايات سۈرۈش تەس بولۇپ كەتتى. گەرچە ئاچچىقلىنىش ئىنسان تەبىئىتىنىڭ تەبىئەتتىكى ھادىسىلەرگە بەرگەن تەبئىي جاۋابى بولسىمۇ، ئەمما نۇرغۇن ئىنسانلار ئاچچىقلىنىشنىڭ ساغلاملىققا بولغان زىيىنىنى ، ئاچچىقلىنىشنىڭ ماھىيىتىنى توغرا تونۇپ يەتمىگەنلىكى ئۈچۈن، غەزىپىنى توغرا ئىپادە قىلالماي، ئاچچىقىنى تىزگىللىيەلمەي ئاچچىق ئاقىۋەتلەرنىڭ مەيدانغا چىقىشىغا سەۋەپ بولماقتا. نەتىجىسى ئاچچىق بولىدىغانلىقى ئۈچۈن بۇ تۇيغۇغا ئاچچىقلىنىش دېيىلگەن بولىشى مۇمكىن بولۇپ، ئاچچىقلىنىش ئاچچىق تىراگىدىيلەرگە ھامىلداردۇر. شۇڭا تۈركچىدە « غەزەپ بىلەن تۇرغان، زىيان بىلەن ئولتۇرىدۇ »، « ئاچچىقى كەلگەندە كۆزى قىزىرىدۇ، ئاچچىقى كەتكەندە يۈزى قىزىرىدۇ » دېگەندەك ئەقلىيە سۆزلەر بار. ئاچچىقىنى ئىپادە قىلىش بىر سەنئەت، ئاچچىقىنى تىزگىنلە...

  سانائەت تەرەققىياتنىڭ شاۋقۇن - سۈرىنى پۈتۈن دۇنيانى قاپلاشقا باشلىغاندىن تارتىپ، دۇنيادىكى پۈتۈن جانلىقلار، بولۇپمۇ بۇ شاۋقۇن - سۈرەننىڭ باش جاۋابكارى بولغان ئىنسانلار تەرەققىياتنىڭ بەدىلىنى ئۆز جىنى بىلەن ئۆتەشكە باشلىدى. ئۆسۈملۈك ۋە ھايۋانلار بولسا يېمىگەن مانتىنىڭ پۇلىنى تۆلىمەكتە. زامانىۋى شەھەرلەردىكى ۋاراڭ - چۇرۇڭلار، زاۋۇت - كارخانىلاردىكى شاۋقۇن - سۈرەنلەر ئىنسانلارنىڭ ساغلاملىقىنى جىم - جېت بىر شەكىلدە ئوغۇرلاپ قاچماقتا بولسىمۇ بۇ غاژژاڭ - غۇژژاڭدا ئىنسانلارنىڭ قۇلىقى گاس، كۆزلىرى كۆر بولۇپ قالغاچقا سىرتتىكى ئاۋازغا مەست بولۇپ، ئىچىدىكى ئەزالىرىنىڭ دەرد - پەريادىنى ئاڭلىيالماي، ساغلاملىقنىڭ قولدىن كېتىشىگە قاراپ تۇرماقتا.  بۇ ۋاراڭ - چۇرۇڭغا تولغان ھاياتتا ئىنسانلارنىڭ ساغلام بولىشى، كېسەللەرنىڭمۇ شىپا تېپىشى بەك تەس بولۇپ، دوختۇرخانىلار شۇنچە كۆپ تۇرۇقلۇق كېسەللەر جىقايماقتا، كېسەللەرنىڭ نالى - زارى بولسا شەھەرنىڭ شاۋقۇن - سۈرىنىگە جۆر بولماقتا. بۇرۇن يېزا- قىشلاقلاردا دوختۇرخانىلار يوقتۇ، ئەمما شاۋقۇن - سۈرەنسىز ئۇ مۇھىت، ۋاراڭ - چۇرۇڭسىز ئۇ ھاياتىنىڭ ئۆزى تەنگە ۋ...

  ئالدىنقى يازمىمىزدا ئېنېرگىينىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىمىز ۋە بەدەن ساقلىقىمىز ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم ئىكەنلىكى توغرىسىدا توختىلىپ ئۆتكەنىدۇق. دېمىسىمۇ كۈندىلىك ئېنېرگىيە باشقۇرۇشتىكى ئىقتىدارسىزلىق، ئېنېرگىيە ئىسراپى ۋە كېرەكسىز يەرگە خەجلەنگەن بىھۇدە ئېنېرگىيە سەۋەپلىك كۈدىلىك مۇھىم ئىشلار ئۈچۈن ئېنېرگىيە قالماسلىق، ئاسان ھېرىپ - چارچاش، ئىش خوش ياقماسلىق، ئەتىگەن تۇرالماسلىق، ئۇخلاپ ھېرىپ كېتىش، چۈشكۈنلۈك قاتارلىقلارنىڭ جىقى ھازىرقى ئىنسانلارنىڭ ھەممىسىدە كۆرۈلىدىغان شىكايەتلەردۇر. ئاچچىقلىنىش، ۋالاقتەككۈرۈپنىڭ ئۆلۈمى دېگەندەك كۆپ گەپ قىلىش، تۇرمۇش بېسىمى، غەم - قايغۇ، غەزەپ - نەپرەت قاتارلىقلار بىر تەرەپتىن كىشىلەرنىڭ ئېنېرگىيىسىنى سۆمۈرۋالسا، يەنە بىر تەرەپتىن ناتەبىئىي يېمەك - ئىچمەك ئادىتى تۈپەيلى كىشىلەر سۈپەتلىك ئېنېرگىيە ئىشلەپچىقىرالمايۋاتىدۇ. بولۇپمۇ زامانىۋى  ئىنسانلار ئورگانىك بولمىغان يېمەك - ئىچمەك بىلەن ئوزۇقلانغانلىقى ئۈچۈن ئېنېرگىيە ئىشلەپچىقىرىشنىڭ مۇھىم خام ئەشياسى بولغان مېنىرال ماددىلار بەدەنگە كىرمەگلىك.  بۇنىڭ بىلەن بىرگە شېكەرلىك يېمەك - ئىچمەك بىلەن ب...

  دۇنيادىكى ئۇرۇش- جېدەللەرنىڭ ئەڭ مۇھىم سەۋەبى ئېنېرگىيە مەنبەسىنى قولغا كەلتۈرۈش بولۇپ، گەرچە ئۇرۇش قوزغىغان تەرەپ ئادالەت، ئەركىنلىك ۋە كىشىلىك ھوقۇق دېگەندەك چىرايلىق گەپ - سۆزلەر بىلەن ئۆزىنىڭ قەبىھ نىيىتىنى يوشۇرسىمۇ، جىننىڭ قەستى شاپتۇلدا ( جېندى مۇدى تاۋزى شاڭ ) دېگەندەك ئۇلارنىڭ ھەقىقىي نىيىتى ئېنېرگىيە مەنبەسىنى كونترول قىلىش ئارقىلىق قولغا كەلگەن كۈچ بىلەن ئۆزلىرىنىڭ ئىدىيسىنى ۋە شۇم ئارزۇسىنى باشقىلارغا تىڭىشتۇر. شۇڭا دۇنيادىكى نېفىت، تەبئىي گاز ۋە سۇ قاتارلىق ئېنېرگىيە زاپىسى مول بولغان رايونلار ئۇرۇش - جېدەلنىڭ مەركىزى بولغان، بولماقتا ۋە بولىدۇ. « سۇمۇ ئېنىرگىيە مەنبەسىمۇ ؟» دەپ سورىسىڭىز، سۇ ھەم ئىنسان بەدىنىنىڭ ئۆز سۇيۇقلۇقى ھەم باشقا يەر ئاستى بايلىقلارنى قىزىپ چىقىرىشتا كەم بولمىسا بولمايدىغان ۋاسىتە بولۇش سۈپتى بىلەن ئەڭ پاكىز ۋە ئەڭ مۇھىم ئېنېرگىيە مەنبەسى ھېسابلىنىدۇ. بۇ ئېنېرگىيە ئۇرۇشلىرىنى قوزغىغۇچىلار، ئېنېرگىيە مەنبەلىرىنىڭ تومۇردىكى قاندەك ھايات- ماماتلىق ئىكەنلىكىنى ئېنىق تونۇپ يېتىگلىك.  قان بولمىسا جان بولمىغانغا ئوخشاش، ئېنېرگىيە بولمىسا ئۇلارنى...

  ئىنسانىي ئەخلاق- پەزىلەتلەر ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىم خىسلەت دۇرۇسلۇقتۇر. دۇرۇسلۇق ئەڭ مۇھىم تارازا بولۇپ، بۇ تارازا بىلەن ئىنساننىڭ ھەقىقىي قىممىتىنى ئۆلچەپ چىققىلى بولىدۇ. شۇڭا سەمىمىيەتسىز، يالغانچى ئىنسانلارنى ئەڭ قىممەتسىز ۋە ئەخلاقسىز دىيىشكە بولىدۇ. بۇ خىل ئىنسانلارنىڭ ئىرادىسى، ئېتىقادى، ئېتىبارى بولمىغانلىقى ئۈچۈن جەمئىيەتكە، مىللەتكە پايدىسى بولۇش بىر تەرەپتە تۇرسۇن، ئۆزىگىمۇ پايدىسى بولمايدۇ. چۈنكى ئۇلار ئەڭ ئاۋۋال ئۆزىگىمۇ دۇرۇس بولمىغاچقا، ئۆزىنىڭ خاتالىقىنى بىلىپ تۇرۇپ قوبۇل قىلمايدۇ. مەيدانغا كەلگەن مەسىلىنىڭ ئۆز قىلمىشىنىڭ نەتىجىسى ئىكەنلىكىنى بىلسىمۇ، ئىشتانغا چىققان كۆڭۈلگە تايىن بولسىمۇ، گۇناھىنى ئېتىراپ قىلىشقا جۈرئەت قىلىش تۈگۈل مەسئۇلىيەتنى باشقىلارغا ئارتىشقا ئارانلا تۇرىدۇ. خاتانى قوبۇل قىلمىغانلىقى، سەۋەبىنى ئىزدىنىپ تۈزەتمىگەنلىكى ئۈچۈن، خاتالار چوڭىيىپ تاغ بولۇپ دۇرۇس بولمىغان ئىنساننى مىجىپ تاشلايدۇ. مەسىلە ئىنسانلارنىڭ ئەڭ زور بايلىقى بولغان ساغلاملىق بولغاندا، كېسەللىكلەرنىڭ سەۋەبىنى يوشۇرۇش بىلەن ئۆلۈم ئاشكارا ھالغا كېلىدۇ. ئۆزىگە دۇرۇس بولمىغان ئىنسانلار...

  ئانا ۋەتەننىڭ ئىللىق قوينىدا چوڭ بولغان، ئاتا - ئانا ۋە  ئۇرۇق - تۇغقاننىڭ مېھرى - مۇھەببەت بىلەن يۇغۇرۇلغان ئېسسىق قۇچىقىدا يېتىلگەن ئوتتۇرا ياشلاردىكى بىزلەرنىڭ كۆپچىلىكى ، چوڭلارنىڭ ھەر دائىم « ئاسان ئۆلۈم » تىلەيدىغانلىقىغا شاھىت بولغان بولۇشىمىز مۇمكىن. ياش قىرىقتىن ئاشقاندا ، ئۆلۈمنىڭ ئۇچى يىراقلاردىن كۆرۈنۈشكە باشلىغاندا،  يۈرەك تېخى قېردىن ئاشالماي كۆيگەندە، مەۋجۇتلۇق ( Ontology ) ۋە ھىكمەت ( Epistemology ) پەيلاسوپلارنىڭ ئۆلۈم توغرۇلۇق يازغانلىرىنى ئوقۇغاندا ئاتا - بوۋىمىزنىڭ بۇ قەدەر مۇرەككەپ ۋە چۇڭقۇر ئۇقۇمنى پەقەت ئاسان ئۆلۈمدىن ئىبارەت ئىككى سۆزىگە يىغىنچاقلىغان قابىلىيىتىنى كۆرگەندە، ئۇلارنىڭ ھەقىقىي ھايات پەيلاسوپلارى ئىكەنلىكىگە ئاپىرىن ئوقۇماي تۇرالمايمەن. چۈنكى پەيلاسوپلار مەيلى ئۆلۈمنى يىڭى ھاياتقا بېسىلغان قەدەم ، بىر يىڭى ماكانغا كۆچۈش، ئۆلۈم بىر يىڭى تۇغۇلۇش، ئۆلۈم ئاڭدىكى ئويغىنىش دېسۇن، مەيلى ئۆلۈمنى دەھشەتلىك ھادىسە، سىر، ھاياتقا قويۇلغان نۇقتا دېسۇن، ئۆلۈمنى تونۇش، ھايات ۋە ئۆلۈم تەڭپۇڭلۇقىنى قۇرۇش، ئۆلۈمگە قارتا سەممىي پوزىتسىيە تۇتۇش قاتارل...

ئىنسانلىق تارىخىدىكى ھەر دەۋرنىڭ ئۆزگە خاس ئالاھىدىلىكلىرى بار بولۇپ، ھەر دەۋر ئىنسان تۇرمۇشىغا، ئاڭ - تۇيغۇسىغا ۋە ساغلاملىقىغا ھەم مۇسبەت ھەم مەنپىي تەسىرلەر ئېلىپ كەلمەكتە. گەرچە جەمئىيەتنىڭ تەرەققىياتى تەبىئەتنىڭ قانۇنىيىتى بولسىمۇ، بۇ يەردىكى « تەرەققىيات » ئۇقۇمى ناھايىتى مۇجمەل بىر تەرىپ بولۇپ، تەرەققىياتقا ئوخشاش بولمىغان بۇرجەكتىن قارىسىڭىز پەرقلىق نەتىجىلەرگە ئىگە بولىسىز. ئەگەر جەمئىيەت تەرەققىياتىغا جەمئىيەتنىڭ ۋاستىسى بولغان ئىشلەپچقىرىش ۋاستىلىرى تەرىپىدىن قارىسىڭىز،  ھەقىقەتەن ئۈزلىكسىز تەرەققىي قىلىۋاتقان بىر رەسىمنى كۆرۈپ، ئۇنىڭدىن مەس بولۇپ ئەس - ھۇشىڭىزنى يوقۇتۇپ قويشىڭىز تۇرغانلا گەپ. ئەگەر جەمئىيەت تەرەققىياتىغا جەمئىيەتنىڭ مەقسىتى بولغان ئىنسان ۋە ئىنساننىڭ مەنىۋىي تەرىپىدىن قارىسىڭىز،  زور چېكىنىشنى كۆرۈپ قورقىدىن شۈركىنىپ كېتىشىڭىز مۇمكىن. قاچان جەمئىيەتنىڭ تەرەققىياتى جەمئىيەتنىڭ مەقسىتى بولغان ئىنساننىڭ مەنىۋى تەرەققىياتنى ئاساس غايە قىلغاندا  بۇ تەرەققىيات ئىنسانغا بەخت - سائادەت، خۇشال - خۇراملىق ئېلىپ كېلىدۇ.  قاچانكى جەمئىيەتنىڭ تەرەققىي...